У артыкуле «Сямён Козак -трижды Герой» я напісаў што ў Савецкім Саюзе было два чалавекі узнагароджаных трыма Залатой Зоркі Героя Савецкага Саюза - лётчыкі Іван Кожедуб і Аляксандр Пакрышкін. Чым выклікаў гнеў і сарказм каментатараў - маўляў нічога не ведаю, «ахвяра ЕГ», «вучы матчастку». На самай справе іх было трое. Яшчэ і маршал Савецкага Саюза Сямён Міхайлавіч Будзёны. Каюся, шчыра кажучы, пра Будзёнага я ведаў, але свядома не хацеў згадваць - занадта паважаю яго. І лічу, што ўсе тры яго геройскія зоркі дэвальвуюць яго заслугі. Усе яны былі «юбілейнымі», ганаровымі ўзнагародамі да дзён нараджэння. Першая зорка героя была ўручана яму ў 1953 годзе ў сувязі з 75-годдзем, другая ў 1963 - да 80-годдзя, трэцяя ў 1968 да 85-гадовага юбілею. Лічыў і лічу, што званне Героя высокая ўзнагарода і прысвойваць яе варта за канкрэтныя подзвігі і заслугі, а не ў сувязі з якім-небудзь ХХ ... -годдзе. Гэта прыніжае і само званне і заслугі юбіляра.
Але дзякуючы каментатарам паўстала тэма - расказаць пра ганаровыя ўзнагародах і знаках адрозненняў, а за выслугу гадоў. Упершыню гэтым заклапацілася імператрыца Кацярына II яна ж Вялікая. Трэба ж было стымуляваць людзей да добрасумленнаму шматгадовай выканання службовых абавязкаў. Пры ёй знакамі Ваеннага ордэна Святога Георгія IV ступені ўзнагароджваліся афіцэры арміі за 25 гадоў у палявой службе і 18 кампаній (марская кампанія - шэсць месяцаў «чыстага» часу плавання) на флоце, пры ўмове ўдзелу хаця б у адным бітве. Але такое становішча дэвальваваў баявой і вельмі паважаны ордэн Святога Георгія, таму Мікалай 1 ўвёў ва ўжытак яшчэ адну ўзнагароду менш высокага вартасці - знак адрознення «За бездакорную службу», які скардзіўся ваеннаслужачым і чыноўнікам грамадзянскай службы і нават жанчынам.
Аляксандр II наогул адмяніў ўзнагароджваць Георгіем за выслугу гадоў, але затое пры ім сталі ўзнагароджваць ордэнам Святога Уладзіміра, дзяржаўных служачых, якія складаліся на працягу 35 гадоў у класных чыноў.
Практыка заахвочвання грамадзян за шматгадовы праца і выслугу гадоў была запазычаная і савецкай ўзнагародны сістэмай. У пачатку 1930-х гг. спецыялістам асобных прафесій за выслугу гадоў прызначалася павышаную пенсійнае забеспячэнне. А першым знакам адрознення за выслугу гадоў стала першая юбілейны медаль «XX гадоў РККА» (20 гадоў Рабоча-сялянскай чырвонай арміі), заснаваная 1938/01/24 г. Першапачаткова яна планавалася ня як юбілейны медаль, а чыста як медаль за 20-гадовую службу ў арміі. Ўзнагароджанне дадзенай медалём было выраблена не толькі па прынцыпе юбілейных традыцый, але працягвалася і ў наступныя гады.
У перыяд Вялікай Айчыннай вайны ўзнагароджання ў Чырвонай Арміі вырабляліся за баявыя адрозненні, хоць прадстаўнікі вышэйшага комсостава - маршалы Савецкага Саюза С. М. Будзёны і Б. Н. Шапашнікаў ў сувязі з 60-годдзем з дня нараджэння былі ўзнагароджаны ордэнамі Леніна. У 1944 годзе стала ясна, што вайна набліжаецца да пераможнага завяршэння. Да гэтага перыяду набралася нямала вайскоўцаў, якім паваяваць не прыйшлося. Генерал-палкоўнік Філіп Голікаў заклапаціўся гэтай сур'ёзнай праблемай. Аказваецца, афіцэрам, якія змагаюцца на перадавой, тэрміны службы ў званні сур'ёзна скарочаныя. У той час як афіцэрам, якія праходзяць службу па ведамствах інтэнданцтва, ці скажам, у сібірскім ваенкамаце - не. Баявым афіцэрам, перш чым атрымаць званне маёр, трэба было праваяваў ў капітанскіх пагонах мінімум тры месяцы. А тылавікі такое званне прысвойвалася толькі праз чатыры гады. Вядома, такая «абуральная несправядлівасць» павінна была быць ліквідаваная. І розныя «працаўнікі тылу» актыўна штабнавалі ў НКО лісты і ананімкі пра тое, што адчуваюць сябе абыдзенымі, хоць і «выконваюць не менш важныя задачы».
Голікаў падрыхтаваў даклад, у якім адзначыў, што 204 генерала наогул ніякіх узнагарод не маюць. Скандал - у перакладзе на агульнадаступную мову яна азначала, што 204 чалавекі, збудаваных у вышэйшую воінскае званне, НІЯКІХ заслуг перад Радзімай не маюць. Замест таго, каб разабрацца, якім жа чынам такія людзі трапілі на высокія пасады, было прынята рашэнне пачаць ўзнагароджанне афіцэраў за выслугу гадоў.
Голікаў прапанаваў узнагароджваць: за 10 гадоў - ордэнам «Знак Пашаны»; за 15 гадоў - ордэнам «Чырвоная Зорка»; за 20 гадоў - ордэнам Чырвонага Сцяга; за 25 гадоў - ордэнам Леніна. Адзначым, што Ордэн Леніна з'яўляўся вышэйшай узнагародай СССР. Ім, напрыклад, ўзнагароджваліся Героі Савецкага Саюза адначасова з уручэннем медалі «Залатая Зорка».
З Голікава пагадзіліся. Адзіна замянілі ордэн «Знак пашаны» на медаль «За баявыя заслугі». Ўзнагароджання праводзіліся да 1 мая і 7 лістапада. Пры паведамленні пра ўзнагароджанне да 7 лістапада 1944 гады, савецкія газеты не апублікавалі поўны спіс узнагароджаных. Толькі генерал-палкоўнікаў і маршалаў у ім было сто.
Неўзабаве гэтыя прывілеі былі прысвоены ўнутраным войскам і МГБ. Цяпер рэгуліроўшчык, які абараніў 25 гадоў на маскоўскім праспекце, з поўным правам мог насіць на грудзях вышэйшую ўзнагароду краіны.
Пасля вайны закруцілася сапраўдная вакханалія раздачы ордэнаў. Пачалі ўзнагароджваць усіх запар, ад настаўнікаў да работнікаў рыбнай прамысловасці. У войску за перыяд 1944-1957 года было раздадзена 2 487 422 ордэна за выслугу гадоў. У іншых структурах - яшчэ 1 612 624 ордэна. Што, натуральна, знізіла каштоўнасць ордэнаў, атрыманых на вайне. Таму сярод франтавікоў сталі асабліва шанавацца ордэна, якія ня трапілі ў спіс тых, якія прысвойваліся за выслугу. А яны самі сталі пагардліва называцца «прафсаюзнымі».
Акрамя таго з 1 студзеня 1948 г., якая натуральна «па просьбе працоўных" адмянілі грашовыя выплаты за ордэны і медалі і бясплатны праезд. Малавядомы факт: тройчы Героя Савецкага Саюза Пакрышкіна, які нібыта з'яўляўся ініцыятарам гэтай «просьбы», на адной з сустрэч франтавікі асвісталі і закідалі памідорамі.
Каштоўнасць баявых ордэнаў моцна дэвальваваць, напрыклад, ордэн Чырвонага Сцяга (адзін з самых ганаровых баявых ордэнаў) за выслугу гадоў быў уручаны каля 300 тысяч разоў. Таму ў 1957 годзе было прынята рашэнне аб спыненні ўзнагароджання ордэнамі і медалём "За баявыя заслугі» за выслугу гадоў. Наўзамен іх кожнае з трох сілавых ведамстваў (Міністэрства абароны СССР, Міністэрства ўнутраных спраў СССР і Камітэт дзяржаўнай бяспекі СССР) адзіным загадам ад 25 студзеня 1958 года заснаваў сваю ўласную ведамасную медаль «За бездакорную службу».
Асаблівай павагай медаль не карысталася. Самі вайскоўцы часцяком называлі яе «За беспаспяховую службу» або «пясочнай», вядомы гумарыстычны вершык:
І на грудзях яго магутнай
Ззяючы мноствам шэрагаў,
Адзін медаль вісела кучай,
І тая за выслугу гадоў.
Але ўсё-ткі для вышэйшых кіраўнікоў пакінулі шчыліну - у сувязі з юбілеямі ўзнагароджвалі. А потым і званнем Героя. А каб народ не хіхікаў і не складаў анекдоты пачалі з самага заслужанага - маршала Варашылава. А як жа легендарны палкаводзец - і ня Герой. У 1956 годзе далі званне да 75-годдзя, потым у 1968-м у сувязі з 50-годдзем Узброеных Сіл СССР. Адначасова ўзнагароджвалі і яго сябра маршала Будзёнага. А далей пайшло паехала. Па пракладзенай Будзёным дарожцы тройчы героем стаў Леанід Брэжнеў. Па склаўся няпісаным правілу, члены палітбюро і сакратары ЦК, як правіла, атрымлівалі першую зорку Героя Савецкага Саюза або Героя Сацыялістычнай Працы да 60-годдзя, другую - да 70-годдзя.
Беспрэцэдэнтная гісторыя здарылася з Кастусём Чарненка. У 60 гадоў ён яшчэ не займаў адпаведнага паста. У 65 і 70 гадоў атрымаў дзве Зоркі Героя Соцтруда, а трэцюю - да «некруглой» даце, 73-годдзя. Меліся сур'ёзныя апасенні, што да 75-га дня нараджэння ён не дажыве (як пасля і вышло), а хаваць кіраўніка партыі і дзяржавы «усяго» з двума залатымі зоркамі палічылі непрыстойнай.
Сёння практыка ўзнагароджання вышэйшымі званнямі да юбілеяў працягваецца. Дарэчы сам Сямён Міхайлавіч Будзёны не вельмі-то цаніў свае юбілейныя зоркі. Значна больш ганарыўся чатырма Георгіеўскімі крыжамі (поўным бантам) атрыманымі ў дні бурнай баявой маладосці. Сапраўды атрыманыя за сапраўдныя подзвігі.