Наталля Цендровская спрабуе разгадаць таямніцу Канюшневыя канала ў Пецярбургу. Даследуе архівы і фота матэрыялы. Падрабязна у нашым матэрыяле.
Ці здаралася вам, шпацыруючы ўздоўж канала Грыбаедава, каля каланады Казанскага сабора, паглядзець на супрацьлеглы бераг і здзівіцца, убачыўшы, што ля самага Казанскага моста подпорная сценка набярэжнай абліцаваная ня гранітам, а вапняком, такім жа, якім абліцаваныя цокалі многіх старых дамоў у Пецярбургу?
Пасярод Пецярбурга ў першыя яго дзесяцігоддзі заставалася мноства балот і балотца, у рэчках, выцякалі з іх, вада была затхла, брудная, не падыходзіла ні для піцця, ні для мыцця, пратокі гэтыя былі непраходныя для барак, на якіх у горад дастаўлялі дровы, будаўнічыя матэрыялы і шмат чаго яшчэ. І, галоўнае, па такіх глухім параток ніяк не сыходзіла вада з балот, так і стаялі пасярод горада.
Самая прыкметная з такіх рэчак афіцыйна называлася Глухі, яна перасякала увесь горад ад Канюшневыя двара да вусця Фантанкі, і была на рэдкасць звілістыя, за што атрымала ў народзе другая назва - Кривуша. Распавядаюць, што старыя яшчэ ў пасляваенныя часы казалі нават так: КривушИ, з націскам на апошнім складзе.
У 1728 годзе на беразе Глухі рэчкі, ніжэй па плыні, паставілі драўляную Узнясенская царква і, паколькі Глухая рэчка ў горадзе была не адна, то гэтую часам называлі Глухі Узнясенскай рэчкай.
Ганна Іаанаўна, якая паспела за дзесяць гадоў свайго валадараньня (1730-1740) зрабіць многае для ўпрыгожвання Пецярбурга, загадала расчысціць выток Глухі рэчкі і каналам злучыць яе з мыйкай. Работы пачаліся, але неўзабаве былі спыненыя. Першы гісторык Пецярбурга, А.І. Багданаў, у пачатку 1750-х гадоў, расказваў пра гэтыя падзеі: «Канал распачатай быў на Адміралцейскай Боку, у Канюшневыя Двара, для злучэння Глухі рэчкі Узнясенскай. Цяпер дзень гэты таксама пакінуты; 1732-га года пачаты ».
У 1739 годзе гэты канал атрымаў афіцыйнае назву Канюшневыя і, хоць прынята лічыць, што працы па ім былі да гэтага часу завершаны, наступныя звесткі пра яго супярэчлівыя.
На знакамітым плане Трускота-Махаева, які ствараўся ў канцы 1740-х гадоў, мы бачым ад мыйкі да цяперашняга Дзямідава моста (у створе завулка Гривцова) менавіта канал, з прамымі берагамі, і, як і зараз, з двума рэзкімі паваротамі (там, дзе стаіць Банкаўскі мост і ў раёне Сянной плошчы), а далей, да самай Фантанкі, берагі паказаны ў сваім першабытным стане. Уся гэтая, так бы мовіць, водная артэрыя названа на плане Глухі рэчкай, Канюшневыя канал не згаданы.
Асаблівасць гэтага плана, як і многіх іншых планаў XVIII стагоддзя, складаецца ў тым, што на ім намалявана і тое, што ўжо рэальна існавала, і тое, што было толькі задумана, а потым нешта было, а нешта так і не было ажыццёўлена. Так што план гэты, такі прыгожы, часам пакідае больш пытанняў, чым дае адказаў.
Так ці інакш, па ўказанні Кацярыны ў 1764 году пачаліся гідратэхнічныя работы па пераўтварэнні ўсёй Глухі рэчкі ў канал. Праект з дадаткам чарцяжоў і каштарысу расходаў прадставіў ваенны інжынер Іларыён Мацвеевіч халявы-Кутузаў, бацька будучага фельдмаршала. У доўгім назве яго праекта былі словы: «... аб правядзенні канала для прадухілення жыхароў сталіцы ад згубных наступстваў паводак». Так, на каналы ў той час ўскладаліся і такія надзеі. Рэчышча Глухі рэчкі тады пашырылі і паглыбілі, берагі выраўнаваць, але значныя лукавіны у ніжнім цячэнні былі пакінутыя, каб не пазбаўляць гарадскі пейзаж маляўнічасці. За гэтую маляўнічасць лукавін мы павінны быць вечна ўдзячныя Кацярыне II, якая зрабіла на гэты конт спецыяльнае распараджэнне.
Набярэжныя канала, які ў 1766 г. атрымаў назву Екацярынінскага, былі апранутыя ў граніт, берагі былі злучаныя каменнымі і драўлянымі мастамі. Аўтарам праекта набярэжных таксама быў І.М. Халявы-Кутузаў, кіравалі працамі, акрамя яго, інжынеры У.І. Назімаў, Ф.В. Баур (Бауэр, Боур) і І.М. Барысаў. Усе працы скончылі да 1798 годзе.
Дык адкуль жа ўзяўся вапняк ў Казанскага моста? Тут не ўсё зразумела. Лічыцца, што гэта менавіта тое месца, дзе канчаўся Канюшневыя канал і дзе ён злучаўся з Глухі рэчкай, і, верагодна, дасюль яго берага яшчэ ў 1740-х гадах былі ўмацаваныя і аздобленыя вапняком. Ў Екацярынінскім часы подпорные сценкі канала таксама будавалі з вапняка, а граніт толькі трывалая і прыгожая аздабленне па-над ім. А пра тое, што пры Кацярыне і аздаблялі-над таксама вапняком, хоць бы нейкую частку канала, звестак, здаецца, не сустракаецца.
На шматлікіх фотаздымках, і дарэвалюцыйных, і савецкіх, аж да сярэдзіны 1950-х гадоў, мы бачым, што сценкі пачатковага адрэзка канала аздаблялі вапняком.
Толькі ў самай вады бачная паласа граніту, шырынёй не больш за аднаго каменя, бардзюр і тумбы, на якіх мацаваліся рашоткі, былі таксама зроблены з граніту, як і на ўсім працягу канала. Уздоўж правага берага лінія, на якой заканчвалася вапняковых абліцоўванне і пачыналася гранітная, знаходзілася каля дома 19 (а 21-й гэта ўжо дом фірмы "Зінгер"), а на левым беразе гэтая лінія знаходзілася супраць Італьянскай вуліцы. Каля сярэдзіны 1950-х абодва берагі былі аздобленыя гранітам цалкам.
Як атрымалася што невялікі кавалак набярэжнай супраць Казанскага сабора заставаўся і так і застаўся абліцаваны вапняком, незразумела. Ну, не забыліся ж пра яго, у самім-то справе. Пакінулі з сентыментальных меркаванняў?
Тут я спыняюся, бо ўся гэтая гісторыя так і засталася для мяне загадкай.
Аўтар: Наталля Цендровская