Здавалася, што, як і Ікарус, яны таксама будуць ездзіць вечна. Тралейбусы маркі ЗІУ дамінавалі на мінскіх вуліцах больш за 30 гадоў, але спачатку саступілі месца сваім «клонаў» беларускай вытворчасці, а затым і зусім былі цалкам выцесненыя нізкапольным «рагатымі» новага пакалення. Аднак па працягласці сваёй прысутнасці ў транспартнай сістэме горада яны да гэтага часу не перасягнуты. Ўспамінаем ЗІУ.
Калі хто не ведае, ЗІУ - гэта абрэвіятура ад «Завод імя Урыцкага». Менавіта так называўся не адзіны, але найбуйнейшы ў СССР вытворца тралейбусаў. Былі часы, калі завод быў найбуйнейшым падобным вытворчасцю ў свеце. Назва і размяшчэнне прадпрыемствы былі наскрозь прасякнуты камуністычным сімвалізмам. Размяшчаўся ЗІУ ў горадзе Энгельс Саратаўскай вобласці, а назоў сваё атрымаў у гонар Майсея Саламонавіча Урыцкага - кіраўніка штаба Камітэта рэвалюцыйнай абароны Петраграда. У 1993 годзе Ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга «Завод імя Урыцкага» быў перайменаваны ў ЗАТ «Тралейбусны завод». Так з'явілася марка «ТролЗа» (TROLZA ў лацінскай транслітарацыі). Але і яна ўжо з'яўляецца гісторыяй - у 2020 годзе прадпрыемства было прызнана банкрутам. Аднак тралейбусы на яго плошчах робяць і па гэты дзень, праўда юрыдычная асоба, гандлёвая марка, мадэльны шэраг і гаспадары ўжо іншыя.
Першы тралейбус у Энгельсе сабралі яшчэ ў 1951 годзе. Гэта была мадэль МТБ-82 маскоўскай распрацоўкі. Менавіта з МТБ-82 пачыналася тралейбусны рух у Мінску, але гэтая мадэль яшчэ не несла марку ЗІУ, таму застаецца за рамкамі нашага агляду.
ЗІУ-5
А вось ЗІУ-5 - гэта ўжо распрацоўка завода з Энгельса. Першую доследную мадэль сабралі ў 1959 годзе, а серыйна іх выпускалі да 1972-га, пабудаваўшы больш за 16 000 асобнікаў. Некалькі сотняў з іх працавалі ў Мінску.
Настальгічнае фота, першая палова 1970-х гадоў. Па маладому мінскаму раёну Чыжоўка едзе ЗІУ-5Д 1972 года выпуску, борт 2458. Стала быць, гэтая машына - з апошніх вырабленых у Энгельсе партый.
Салон ЗІУ-5 вельмі нагадваў рыжскі трамвай. Два рады двухмесных мяккіх канап, аббітых «скурай маладога дэрмацінам». Дзве ширмовые дзверы ў кармавой і франтальных частках кузава. На машынах позніх гадоў выпуску поручні сталі рабіць у полівінілавага аплётцы, аздобную фанеру замянілі на пластык. Тады гэтыя рашэнні лічыліся перадавымі, якія дазваляюць павысіць электрабяспека пасажыраў і зручнасць уборкі салона.
Адзін ЗІУ-5Д ў Мінску захавалі для гісторыі, сёння ён музейны экспанат. А працавалі такія тралейбусы ў сталіцы дастаткова працяглы час. «Апошнія з магіканаў» сышлі з маршрутаў толькі ў жніўні 1987 года.
У пачатку 1970-х у Мінск стала паступаць новая мадэль - ЗІУ-682, якая вызначыла партрэт мінскага тралейбуса на тры з лішнім дзесяцігоддзі наперад.
ЗІУ-682
Першы прататып ЗІУ-9 быў пабудаваны ў 1966 годзе. У параўнанні са сваім папярэднікам ЗІУ-5 гэты тралейбус меў больш ёмісты, лёгкі і тэхналагічны зварной сталёвы корпус замест кляпаць алюмініевага, а таксама пнеўматычную падвеску колаў. Кузаў тралейбуса быў трехдверным (з вузкай пярэдняй дзвярыма), меў большую плошчу шклення ў параўнанні з ЗІУ-5. У рулявым кіраванні быў ужыты гідраўзмацняльнік. Пазней, пасля мадэрнізацыі, мадэль перайменавалі ў ЗІУ-682.
Мінскім тралейбусных фанатам пашанцавала: у беларускай сталіцы да сярэдзіны нулявых падтрымліваліся ў хадавым стане і эксплуатаваліся на маршрутах ЗІУ-682В з заднімі ліхтарамі-лодачкамі. «Лодачкай» - свайго роду фетыш для прыхільнікаў жанру. Напрыклад, гэты асобнік 1984 года пабудовы быў спісаны толькі ў 2005-м.
Многія мінчане, напэўна, яшчэ памятаюць «афганскі» дабрачынны тралейбус з вялікім надпісам «Боль» на бакавіне. Афармленнем машыны займаліся вадзіцелі, слесары, па выхадных абавязкова на дапамогу прыходзіў дырэктар парку. У салоне з абодвух бакоў уздоўж вокнаў размясцілі фотапартрэты загінулых мінчан - воінаў-афганцаў - і іх біяграфіі. У нейкі вайсковай часткі расстараліся чатыры гільзы, якія ўсталявалі замест кампосцераў. Адзін з кіроўцаў быў ветэранам-афганцам, у салоне праз дынамікі гучалі афганскія песні. Аплачваць праезд у гэтым тралейбусе не патрабавалася: людзі апускалі грошы ў гільзу па жаданні. Сабраныя такім чынам сродкі пералічваліся на збудаванне помніка на Востраве Слёз. Асновай жа для «Болі» паслужыў ЗІУ-682В 1987 выпуску. У камуфляваны афарбоўцы машына выйшла на маршрут у красавіку 1991 года і адпрацавала на лініях каля пяці гадоў.
Існаваў у Мінску і ўласны праект па капітальным рамонце ЗІУ-682. Напрыклад, гэты асобнік 1988 гады выпуску, выпрацаваўшы свой рэсурс у 1997-м, прайшоў капітальны рамонт, які правялі Дзяржынскі эксперыментальна-механічны завод, які зрабіў кузаў, і тралейбусных дэпо №4 г. Мінска, змантаваных на ім электраабсталяванне. Усяго за перыяд з 1997 па 2001 год па такой схеме было адрамантавана 18 тралейбусаў. Але гэтак арыгінальную знешнасць меў толькі борт №4155. Астатнія падобныя былі амаль неадрозныя ад класічных ЗІУ-682.
У пачатку 1990-х Мінск яшчэ купляў новыя тралейбусы ў Энгельсе. Гэты позні ЗІУ-682Г 1993 гады выпуску - адзін з іх. Але да таго моманту ўжо было прынята рашэнне будаваць тралейбусы ў сябе. Так пачынаўся новы віток гісторыі.
Беларускія нашчадкі ЗІУ
Ужо ў 1992 годзе завод "Белкамунмаш", з 1970-х займаўся рамонтам тралейбусаў, сабраў сваю версію ЗІУ-682 - мадэль АКСМ-100. Вонкава яна была ня розьніцца ад арыгінала.
А вось наступную мадэль - АКСМ-101, засвоеную ў вытворчасці ў 1994 годзе, ужо нескладана было адрозніць ад ЗІУ-682. У беларускага тралейбуса цягавы высакавольтнай электраабсталяванне было вынесена на дах. Вось гэты кажух зверху і ёсць дакладная прыкмета «менскага клона ЗІУ». Тады такое рашэнне было ў навіну. Існавалі людзі, якія сур'ёзна баяліся ездзіць на такіх тралейбусах у дождж, «каб зверху токам не ўдарыла». Вядома, гэта быў забабон, ад якога мінчане паступова вызваліліся.
У 1996 годзе з'явілася яшчэ раз мадэрнізаваная беларуская версія - АКСМ-101а. Кажух на даху атрымаў, калі так можна выказацца, больш абцякальную форму. Борт №3357 адзін час меў на кузаве, мабыць, самую прыгожую у горадзе рэкламу - Shell. Існуе меркаванне, што такая рэклама ўсё-ткі лепш, чым панылы аднастайны колер, як цяпер.
Вяршыняй беларускай эвалюцыі «спадчыннікаў ЗІУ-682» стала мадэль АКСМ-101М, якую выпускалі да 2002 года. Наконт прыгажосці дызайну можна паспрачацца, але агрэгатны частка на той момант лічылася цалкам перадавой. Прымяняўся пярэдні мост ад «СуперМАЗа», было зменена мацаванне цягавага рухавіка. І так, уяўляеце, былі часы, калі McDonald's меў патрэбу ў рэкламе і выкарыстаў для гэтага «тралейбусны медыярэсурс».
Менавіта з распрацовак, якія базаваліся на ідэях ЗІУ-682, пачыналася гісторыя «Белкамунмаша» як вытворцы. У далейшым з'явяцца ўласныя мадэлі, спачатку высакапольныя, а затым і з нізкай падлогай. Ну а потым «вучань» перасягне «настаўнікі» як па аб'ёмах выпуску, так і па інжынернаму ўзроўню.
«Гармонікі» ЗІУ
Але ў 1990-х рабіць «гармонікі» «Белкамунмаш» яшчэ не мог. Іх тады закуплялі ў Энгельсе.
Свой першы сучленены тралейбус ЗІУ-10 Завод імя Урыцкага зрабіў яшчэ ў 1978 годзе, аднак у Мінску такія тралейбусы з'явіліся толькі ў 1993-м. Усяго было закуплена пяць такіх машын. Усё - позняй мадыфікацыі ЗІУ-683В01.
Наступны закупка сучлененых тралейбусаў у Энгельсе адбылася ў 2002-2003 гадах. Тады Менск набыў 16 «гармонікаў» ТролЗа-6205.02. У іх былі іншыя дзверы, іншы дызайн пластыкавай маскі, іншыя кампаненты, але ў аснове гэта была ўсё тая ж класіка. Некаторыя з машын спісалі ўжо праз чатыры гады, «доўгажыхары» адпрацавалі па 10 гадоў.
Зараз тралейбусны парк Мінска цалкам змяніўся. У ім няма рухомага складу небеларускай вырабу, усё выключна Made in Belarus. Мінск застаецца тралейбуснай сталіцай свету (па колькасці эксплуатаваных адзінак) з машынамі толькі ўласнай вытворчасці. Але пачыналася гэтая вытворчасць менавіта з клонаў ЗІУ, так што ў гісторыю беларускага троллейбусостроения гэтыя тры літары павінны быць ўпісаны залатой фарбай.
Auto.Onliner ў Telegram: абстаноўка на дарогах і толькі самыя важныя навіны
Ёсць пра што рассказать? Пішыце ў наш телеграм-бот. Гэта ананімна і хутка
Перадрукоўка тэксту і фатаграфій Onliner без дазволу рэдакцыі забаронена. [email protected]