На думку прафесара МПГУ, гісторыка А. В. Пыжыкава, русалкі - гэта не чароўныя істоты, а цалкам рэальныя жанчыны, якія займаліся жамчужным здабычай на Русі.
На Русі з даўніх часоў існаваў жамчужны промысел. А. В. Пыжыкаў звязаў гэты промысел з паходжаннем легенд аб русалак. На думку гісторыка, даўней існаваў жаночы абрад водоположения, пасля якога дзяўчаты як раз і станавіліся здабытчыцай жэмчугу з рачнога дна.
Але для рытуалу трэба было зрабіць спецыяльную мазь. А. В. Пыжыкаў адзначае, што рабілі яе з жёлчи жабы, травы чилибухи (магчыма, з нейкай іншай), у якой быў атрапін, і «водарасцяў з феромонамі».
«Чароўную» сумесь наносілі на скуру, а затым клалі дзяўчыну ў ваду на некалькі хвілін. Працэдуру трэба было паўтараць шмат разоў. З кожным разам працягласць знаходжання дзяўчыны ў вадзе павялічвалася. Так яна вучылася знаходзіцца пад вадой доўгі час, адкрывалася «скурнае дыханне».
На Русі лічылі, што яд жабы здольны раскрываць поры скуры для паступлення кіслароду, менавіта ў гэтым і таілася разгадка «чароўнай мазі». На думку А. В. Пыжыкава, дзяўчаты маглі знаходзіцца пад вадой каля 30-40 хвілін. Трэба ж!
І вось дзяўчаты, якія прайшлі ініцыяцыю, адпраўляліся здабываць жэмчуг. Асабліва каштоўным лічыўся скатные жэмчуг, які адрозніваўся ідэальнай круглай формай. Калі яго пакласці на дошчачку і злёгку яе нахіліць, то жэмчуг лёгка каціўся. Ім упрыгожвалі какошнікі, рабілі каралі і завушніцы.
Астатняй жэмчуг выкарыстоўвалі ў лекавых мэтах. На думку А. В. Пыжыкава, яго абпальвалі, здрабнелі, каб у выніку атрымалася попел. Сяляне выкарыстоўвалі жамчужную попел замест солі, якая на Русі каштавала вельмі дорага.
Такім чынам, на думку А. В. Пыжыкава, русалкамі былі самыя звычайныя сялянскія дзяўчыны, якія маглі каля паўгадзіны знаходзіцца пад вадой і здабываць жэмчуг. Гісторык упэўнены, што рускія сяляне даўней разбіраліся ў з'явах прыроды значна лепш сучаснага грамадства!
На думку Пыжыкава, аквакультуры Русі была страчана з-за указаў Пятра I. Гісторык прыводзіць у прыклад ўказ ад 8 чэрвеня 1721 года "Аб жамчужнай лоўлі». Маўляў, спадару даведаўся пра асаблівым ўменні сялян здабываць жэмчуг ў рэках і загадаў забараніць ім гэтую дзейнасць. А царква стала называць дзяўчат-здабытчыцай жэмчугу русалкамі і ведзьмамі.
З тых часоў лад русалак быў суаднесенасці з паскуддзем. За прыгатаванне «чароўных» мазяў і ўдзел у абрадах дзяўчат чакала пакаранне. Але сам Пётр I ня здолеў наладзіць здабычу жэмчугу. Напэўна, таму што не ведаў рэцэпту мазі з яду жабы.
Даследаванне А. В. Пыжыкава выклікае цікавасць, але ці так усё было? Здабыча жэмчугу на Русі - гэта на самай справе старадаўні промысел, пра які даўно вядома гісторыкам.
Ёсць сведчанні, што здабыча жэмчугу пачалася з XV стагоддзя і працягвалася да 20-х гадоў XX стагоддзя. Паглядзіце відэа 1991 года, бабулі распавядаюць пра тое, як здабывалі жэмчуг.
Пятру I таксама было вядома аб здабычы жэмчугу. Інакш дзіўна было б, што ўсе ведаюць пра гэта, толькі Пётр I не ў курсе. Ўказамі ён забараняў незаконную лоўлю, таму што гэтую дзейнасць трэба было кантраляваць.
Галоўная прычына згасання народнага промыслу - пагаршэнне экалогіі і скарачэнне папуляцыі малюскаў. Для пражывання малюскаў патрэбна чыстая праточная вада з мінімальным утрыманнем вапны і наяўнасцю рыб сямейства ласосевых ў рэках, якія распаўсюджвалі лічынкі малюска.
Чырвоную рыбу інтэнсіўна вылоўлівалі, а рэкі забруджвалі адходамі. Няма чырвонай рыбы, а значыць, няма малюскаў і жэмчугу. Таму ў згасанні жамчужнага промыслу вінавата грамадства ў цэлым, а не толькі дваране і Пётр I.
Яшчэ адзін важны момант. Ёсць шмат навуковых крыніц аб жамчужна здабычы, з якіх можна даведацца, як здабывалі жэмчуг. Напрыклад, прачытайце вытрымку з навуковага артыкула «Гістарычная геаграфія лоўлі жэмчугу ў рэках Паўднёвага Белага мора» (Ю.В. Бяспалава, І.Н. Болатаў, А.А. махра, І.В. віхур):
Для здабычы жэмчугу ня трэба было знаходзіцца пад вадой 30-40 хвілін. Дастаткова было проста дацягнуцца рукой да дна або выкарыстоўваць драўляны шост. Значыць, абрад водоположения не праводзіўся? Можа, праводзіўся, але не для здабычы жэмчугу.
Напэўна вы памятаеце рускія народныя казкі, у якіх дзяўчыны аказваліся надоўга ў вадзе, але потым вярталіся дадому жывымі і здаровымі. Напрыклад, Алёнушка з казкі «Сястрыца Алёнушка і братка Іванка» доўга знаходзілася на дне рачным і засталася жывая.
У казцы «Дзяўчына ў студні» дзяўчына наогул скокнула ў калодзеж за калаўротам, якое выпусціла ў ваду, але потым вярнулася дадому з багаццямі. Хутчэй за ўсё, вам больш вядомая казка Братоў Грым «Спадарыня Мяцеліца» з падобным сюжэтам.
Гэтыя сюжэты маглі быць звязаныя з тым самым абрадам водоположения. Але гэтая тэма яшчэ мала вывучана! Таму не выключаю таго, што падобная ініцыяцыя магла існаваць.
Але да даследавання А. В. Пыжыкава ўсё-такі застаюцца пытанні, таму нельга сказаць, што вобраз русалкі з'явіўся дзякуючы сялянка, якія проста здабывалі жэмчуг.