Mid ka mid ah masiibada ugu weyn ee dabiiciga ah ee qarnigii 20aad wuxuu ahaa mid wax ku ool ah oo ku saabsan badda Aral. Waxay u muuqatay in dhowaan, kalluumeysatada ku sugan bartamaha Aasiya aawadood oo ah nus-lambar - bartamihii sannadihii 1960-meeyadii ee ku yaal xadka Kazakhstan iyo Uzbekistan waxay qabteen xeebta mid ka mid ah harooyinka ugu waaweyn adduunka - badda Aral. Maanta waxaa jira cidlo iyo aag musiibo oo joogto ah oo deegaanka ah. Nasiib darrose, mustaqbalka, qaddar la mid ah ayaa la tacaali kara meeraha ugu weyn biyaha ee biyaha, taas oo, sababtoo ah cabirkeeda xiisaha leh, waxaa loo kala saari karaa labadaba badh iyo sidii haro wajiga. Heerka biyaha ee badda Caspian, oo ku yaal isgoyska Yurub iyo Aasiya, sida ay sheegaan saynisyahano saadaalin ah, ilaa 9-18 mitir oo ay ka dhashaan 2100, kaasoo horseedi doona cawaaqib xumo. Oo haddii musiibo lagu fahmo badda Aral, hoggaamiyeyaasha siyaasadeed ayaa mas'uul ka ah, sababta uu uumi baxa biyaha gobolka Caspian waa in la beddelo cimilada.
Maxaa ku dhacaya Badda Caspian?
Suurtagalnimada in qarnigii XXI ee aduunka uu lumin karaa badda Caspian, oo sareeya. Dhawaan, ee joornaalka joornaalada Dunida iyo deegaanka, in la helo shaqo, sida ay u kala soocayso xuduudaha, Kazakhstan, Turkmenistan, Turkmenistan iyo Iran, waxaa laga yaabaa inay lumiso saddex meelood meel meel saddexaad. Xaqiiqdii, luminta biyaha ee badda Caspian ah waxay dhacdaa tan iyo 1970-yadii, laakiin kooxda ka dhisan ee dadka reer Holland iyo kuwa cilmi-baarista ee Jarmalka iyo tobanka sentimitir sanadkii iyo tobankan kale ee soo socda ayaa sii wadi doona helitaanka xawaaraha.
Fahamka juquraafi ahaaneed ee Caspian - ma aha badda, iyo harada ugu weyn adduunka waa aag ka kooban 371 kun oo kiiloomitir oo laba jibaaran. Dhamaadka qarnigii XXI, aaggeeda ayaa hoos u dhigeysa dhulka, waxay u dhaxeysaa dalka Portugal, kaas oo ku hanjabaya baabi'inta noocyada gaarka ah ee ku nool gobolkan oo keliya.
Baarayaasha sidoo kale waxay ku doodayaan in daryeelka badda Caspian maanta ay kuxirantahay seddexda arrimood ee ugu waaweyn. Midda koowaad waa tabaruca wabiga Volga, oo bixiya 90% mugga biyaha ee badda Caspian; Ta labaad waa qaddarka jiilaalka ee roobka, iyo isbedelka heerkulka dhulka iyo uumi baxa biyaha ayaa ah kan saddexaad ee ugu muhiimsan. Marka loo eego xogta la helay, in kasta oo xaqiiqda ah in roobabkii jiilaalka ee qaybta waqooyiga ee ay noqon doonaan wabiga Volga ee Volga-ka ee Volga Badda iyo dib-u-dejintu waxay khaldan tahay mustaqbalka, saamaynta uumiga ee harada ayaa u horseedi kara Yaraynta saadaalinta ee heerka badda.
Waxay umuuqataa inay tahay tensomenon is-afgaradka: halka kor u kaca heerkulka adduunka uu yahay sababta kor u qaadida badda, heerka biyaha ee badaha iyo harooyinka waaweyn waxay yareyn doonaan isla sababtayna saamaynta kuleylka. Isbeddellada dhacda, Baku ma noqon doono dekada, baqdinta xameetida kara-boarbuun ayaa ku sugnaaday, oo badhtamaha badda dhexdeedana waxay ku sugnaadeen qaybta badda
Sidoo kale eeg: Maxaa ku dhaca badda badda dhulka?
Cawaaqibta uumiga uumiga ee badda Caspian
Waxaa xusid mudan in qorayaasha daraasadda aysan u tixgalin musiibo ku dhacay badda agagaarka iyo waxa Caspian ay filanayso qarniga XXI, dhacdooyinka ayaa u dhexeeya Xissi. Marka, 2003 illaa 2003 mugga biyaha ee Aral waxay ahayd 10%, aagga dushiisana waa rubuc ka socota rubuc koowaad. Xeebta xeebta waxay ahayd 100 km, oo biyuhuna waxay kordhiyeen laba jeer iyo badh. Marka, maanta waxaa jira cidlo ciid ah oo lagu cusbo oo ah Arakul oo ku yaal goobta meesha badda dhabta ah.
Marka laga hadlayo badda Caspian, xaaladdu way ka duwan tahay - biyaha ku jira ayaa weli sii jiri doona. Xitaa iyadoo loo eegayo seenyada murugada leh, Caspian-ka ayaa badbaadin kara ilaa 66% ee aaggiisa oo ah qoto dheer oo ah 1000 mitir. Si kastaba ha noqotee, luminta saddex meelood meel labajibbaaran waxay u rogi kartaa Caspian-ka ugu haynta ugu badan, laga bilaabo aragtida bayoolojiga, Badda Dhimatay. Sababta dhimashada geerida noolaha waxay noqon doontaa heerka hoose ee oksijiinjiga.
Marabtaa inaad had iyo jeer ka warqabtaan wararkii ugu dambeeyay ee ka soo baxay adduunka sayniska iyo tikniyoolajiyadda sare? Kusoo qor kanalkayaga wararka ee telegram si aadan u seegin wax kasta oo xiiso leh!
"Marka hore muhiimad badan uma leh meelaha qoto dheer, laakiin ugu dambeyntii hoos udhac heerka badda ayaa sababi kara dabka (oksijiin la'aanta) ee qoto dheer," joni yaqaano jotropher-ka (Nederland) iyo Frank Wadashaqeeyaha shaashadda, waa maxay warbixinnada Isbaanish El Pais. In ka yar xaddiga barafka iyo oksijiinka ku jira, uruurinta xad dhaafka ah ee wabiyada iyo kororka heerkulka adduunka, "aad u hooseyso), taas oo ku jirta baabi'inta nolosha oo dhan, Sheeg qorayaasha shaqada sayniska.