22 сакавіка пасол Еўрасаюза ў Беларусі Дырк Шубель з падтрымкай ідэй беларускай апазіцыі. Ён заявіў аб неабходнасці перамоваў уладаў з яе прадстаўнікамі, якія "павінны прывесці да свабодных дэмакратычным выбарам у гэтым годзе». Пры гэтым Брусэль гатовы пашыраць санкцыі ў дачыненні да афіцыйнага Мінска і працягваць фінансавую беларускай грамадзянскай супольнасці. Для чаго і як ЕС супрацоўнічае з палітычнымі актывістамі Беларусі, прааналізавала доктар палітычных навук, прафесар СПБГУ Наталля Яроміна.
Прынцыпы знешняй палітыкі ЕС
Падтрымка грамадзянскай супольнасці ў трэціх краінах, позва правоў чалавека і дэмакратызацыі застаюцца асноўнымі ў знешняй палітыцы ЕС, які прадстаўляе сябе як гаранта дэмакратычных працэсаў. Спрыяючы дэмакратызацыі той ці іншай краіны, Еўрасаюз выкарыстоўвае розныя метады, пачынаючы ад санкцый, заканчваючы канкрэтнымі прэферэнцыямі ў гандлёва-эканамічнай сферы. Акрамя таго, само гандлёва-эканамічнае партнёрства залежыць ад погляду ЕС на палітычную сітуацыю ў краіне-партнёра і выкананні яе ўрадам пэўных палітычных патрабаванняў і рэформаў.Такім чынам, Брусэль выступае ў ролі суддзі і строгага настаўніка адначасова, які вызначае, што краіне-партнёру неабходна выканаць, і каральнага за невыкананне сваіх распараджэнняў.
Таму дыялог Еўрасаюза і Беларусі абумоўлены патрабаваннямі з боку Бруселя правесці палітычныя рэформы ў Беларусі, дапусціць апазіцыю да палітычных працэсаў і ўвесці мараторый на смяротнае пакаранне. Постсавецкія краіны, якія ўваходзяць ва Усходняе партнёрства, ўзаемадзейнічаюць з Бруселем менавіта ў такіх зададзеных ЕС рамках.
Цяжкі дыялог Мінска і Бруселя
Да найбольш цяжкім для супрацоўніцтва, з пункту гледжання Бруселя, краін ставіцца Беларусь, бо яна выразна і паслядоўна адстойвае сваю пазіцыю ў дачыненні да ўнутраных палітычных працэсаў. Менавіта з гэтай прычыны ў дачыненні да яе Еўрасаюз часцей за ўсё выкарыстаў інструмент санкцый. Так, абмежавальныя меры ў дачыненні да Беларусі ў чарговы раз былі падоўжаныя. Больш за тое, жнівеньскія пратэсты 2020 г. забяспечыць магчымасць прадстаўнікам ЕС у асобе кіраўніка еўрадыпламатыі Жозепа барэліямі вельмі жорстка заявіць аб парушэнні правоў чалавека, пра адсутнасць легітымнасці прэзідэнта Аляксандра Лукашэнкі, аб нейкіх беспрэцэдэнтных рэпрэсіях супраць актывістаў Каардынацыйнага цэнтра.
Пры гэтым гэтак жорсткая пазіцыя Бруселя ў дачыненні да афіцыйнага Мінска пазбаўляе яго магчымасці развіваць супрацоўніцтва з ім. Тым больш, ЕС сапраўды абраў у якасці асноўнага інструмента супрацоўніцтва пугу ў дачыненні да ўрада і пернік у дачыненні да грамадскіх, пераважна апазіцыйных, арганізацый.
Так, 2 кастрычніка 2020 г. Савет ўвёў абмежавальныя меры ў дачыненні да 44 чалавек, прызнаных вінаватымі ў рэпрэсіях і запалохваньні мірных дэманстрантаў, членаў апазіцыі і журналістаў пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 г. у Беларусі, а таксама за неправамернае вядзенне выбарчага працэсу. Абмежавальныя меры ўключаюць забарону на паездкі і замарожванне актываў. Забарона на паездкі не дазваляе уключаным у пералік асобам ўезд на тэрыторыю ЕС або транзіт праз іх, у той час як замарожванне актываў выкарыстоўваецца супраць эканамічных рэсурсаў пералічаных асоб. Акрамя таго, грамадзянам і кампаніям Еўрасаюза забаронена супрацоўнічаць з тымі, хто знаходзіцца ў санкцыйных спісе. У лістападзе 2020 годзе адбыўся другі раўнд санкцый, ужо ў дачыненні да Лукашэнкі і 14 іншых афіцыйных асоб.
У снежні 2020 г. быў прыняты новыя санкцыі супраць высокапастаўленых службовых асобаў, бізнесменаў і кампаній, «якія супрацоўнічаюць з рэжымам ці падтрымліваюць яго», каб яны такім чынам «ўсвядомілі, што падтрымка рэжыму дорага ім абыдзецца». Больш за тое, пасля жнівеньскіх падзей у Брусэлі пазначылі, што «ўзровень удзелу Беларусі ва Усходнім партнёрстве залежыць ад агульнага развіцця адносінаў паміж ЕС і Беларуссю ў кантэксце захавання міжнароднага права і правоў чалавека», Беларусі было рэкамендавана вырашыць праблемы правоў чалавека ў адпаведнасці з указаннямі ЕС.
Такім чынам, Еўрасаюз правёў выразную лінію падзелу, аддзяліўшы грамадзянскую супольнасць ад улады. І, несумненна, ён будзе садзейнічаць паглыбленню гэтага разрыву і росту недаверу паміж грамадствам і ўладай, паколькі ў якасці легітымнага прадстаўніка беларускага суседства называе выключна Святлану Ціханоўскі. Таму тут няма альтэрнатыў. ЕС, робячы жорсткія заявы, не дазволіць сабе праявіць гнуткасць.
Грамадзянская супольнасць у цэнтры палітычнай місіі
На сённяшні дзень Еўрасаюз сфармаваў пляцоўкі і механізмы яго падтрымкі. Ужо ў снежні 2020 г. Еўракамісія выдзеліла € 24 млн у дапамогу прадстаўнікам беларускай грамадзянскай супольнасці. Прычым, кіраўнік палітыкі суседства і пашырэння нават асабліва падкрэсліў, што «ЕЗ узрушаны адвагай беларускай апазіцыі, а выдзеленую суму разглядае як першы крок у аказанні ёй дапамогі». Больш за тое, гэтая сума - толькі частка з € 53 млн, якія ён мабілізаваў ў падтрымку грамадскасці Беларусі пасля жнівеньскіх падзей.Брусэль паказвае, што «ЕЗ прыхільнік палітыкі крытычнага ўзаемадзеяння з Беларуссю ...». Ён правёў некалькі сустрэч, прысвечаных канкрэтнай падтрымцы грамадзянскай супольнасці ў Беларусі. Напрыклад, у студзені 2021 г. адбылася сустрэча прадстаўнікоў Еўрасаюза, якія сумесна з Ціханоўскі абмяркоўвалі, якія мерапрыемствы будуць карысныя для апазіцыі. У лютым 2021 г. у ЕС адзначылі Дзень салідарнасці з Беларуссю. У гэты дзень у Брусэлі зрабілі заяву пра тое, што «ЕС актывізаваў сваю падтрымку народу Беларусі і гатовы дапамагчы дэмакратычнай Беларусі рознымі сродкамі, уключаючы ўсёабдымны план эканамічнай дапамогі».
Акрамя гэтага, краіны Еўрасаюза (Польшча, ФРГ) паведамілі аб тым, што прынялі рашэнне падтрымаць грамадзянскіх актывістаў. Сярод мер падтрымкі - адукацыйныя праграмы для апазіцыянераў, выплата ім стыпендый і прыём у навучальныя ўстановы ЕС. Напрыклад, у ФРГ на гэтыя задачы вылучаныя € 21 млн.
А зусім нядаўна, 18 Травень 2021 г. дэлегацыя на Еўрасаюза ў Беларусі абвясціла конкурс прапаноў па праектах, якія будуць рэалізаваны ў Беларусі з агульным бюджэтам у € 3 млн. Мэта праектаў - развіццё гендэрнай роўнасці, узмацненне галасы моладзі.
вынікі
Такім чынам, у ЕС вызначыліся з стаўленнем да беларускага ўраду, зрабілі стаўку на апазіцыю і грамадзянскую супольнасць.
Усе праекты, прапанаваныя цяпер Беларусі Еўрасаюзам, звязаныя менавіта з аказаннем дапамогі ў вырашэнні розных грамадскіх задач, прычым хутчэй звязаных з іміджам ЕС, чым з рэальнымі сацыяльнымі выклікамі.
Відавочна, што афіцыйны Менск не паддаецца палітычнаму ціску, але пры гэтым не зацікаўлены ў поўным разрыве адносінаў з Брусэлем. У гэтай сітуацыі некаторыя групы грамадзянскіх актывістаў атрымаюць перавагу ў прамым ўзаемадзеянні з афіцыйным Еўрасаюзам. Таму беларускае грамадства перыядычна ўсё ж такі будзе хоць зрэдку патрэсвае.
Наталля Яроміна, доктар палітычных навук, прафесар СПБГУ